Destructief leiderschap: hoe kap je ermee?

Leiderschap is een essentieel aspect van elke organisatie, maar niet alle vormen van leiderschap hebben een opbouwende en positieve uitwerking. Je kunt daarbij denken aan de zogenaamde toxic leaders; bestuurders en CEO's die door hun wangedrag een organisatie kunnen vergiftigen. Het kan ook zijn dat er een slechte bestuurscultuur is die niet op één persoon valt af te schuiven.

In vervolg op het artikel over destructiviteit kijken we in deze blog naar destructief leiderschap. Wat is destructief leiderschap precies? Welke oorzaken liggen eraan ten grondslag en wat zijn de mogelijke gevolgen? Daarnaast zullen we enkele alternatieve benaderingen bespreken die kunnen bijdragen aan gezondere en effectievere vormen van leiderschap.

Inleiding tot 'destructief leiderschap'

Destructief is vernietigend of afbrekend, en staat dus lijnrecht tegenover opbouwend en versterkend. Waar leiderschap bedoeld is om duidelijkheid, koers en eenheid te bevorderen, is destructief leiderschap schadelijk voor zowel individuen binnen je bedrijf of organisatie als voor de toko in het geheel. Het gaat vaak gepaard met misbruik van macht, gebrek aan empathie, en manipulatieve tactieken. Destructief leiderschap heeft in de regel een negatieve invloed op de werkcultuur, de productiviteit en het welzijn van werknemers.

Oorzaken van destructief leiderschap

Destructief leiderschap komt niet uit de lucht vallen. Verschillende factoren kunnen bijdragen aan het ontwikkelen van deze schadelijke leiderschapsstijl:

1. Persoonlijkheidskenmerken

Er wordt veel gesproken over narcisme in de top van het bedrijfsleven. De term toxic leaders verwijst naar leidinggevenden die bijvoorbeeld hoog scoren op narcistische neigingen, een gebrek aan zelfbewustzijn en een gebrek aan empathische vermogens. Zo iemand kan op persoonlijke kracht en manipulatieve vaardigheden een eind komen op de corporate ladder, maar kan gemakkelijk schade berokkenen in een leiderschapspositie.

Bewust spreek ik hier van persoonlijkheidskenmerken en niet van een persoonlijkheidsstoornis. Het vraagt namelijk wijsheid en nuance om een goed beeld van narcisme in de boardroom te schetsen. In dit overzichtsartikel lees je meer over het onderscheid tussen kracht, macht en narcisme. Wil je specifiek meer weten over de kenmerken van narcisme bij mannen of juist over het minder besproken onderwerp van narcisme bij vrouwen? Lees dan de hier gelinkte artikelen of beluister de onderstaande aflevering van de Innerlijk Leven Podcast.

2. Organisatorische druk

De nadruk kan makkelijk liggen om die ene bestuurder of CEO, maar vaak is er sprake van een groter ecosysteem. Een dictator kun je gemakkelijk neerzetten als klootzak, maar er is kennelijk ook een klimaat waarin hij aan de macht kan komen. Die ene destructief functionerende leider maakt dus deel uit van een systeem waarin sprake is van stuurloosheid (fijn, zo'n dominante directeur) ongezonde eisen en verwachtingen (hij moet wel met druk kunnen omgaan), of een competitieve werkomgeving met een verziekte beroepscultuur (fijngevoelige typjes solliciteren überhaupt niet).

3. Gebrek aan training en ontwikkeling

Hoewel we bij toxische leiders vaak aan slimme en manipulatieve mannen en vrouwen denken, komt destructief leiderschap ook voor op een minder ontwikkeld niveau. Sommige directeuren zijn simpelweg onvoldoende geschoold, te snel voor de leeuwen gegooid of worden slecht gecoacht en begeleid in hun verantwoordelijke positie. Hierdoor is de kans dat ze terugvallen op contraproductieve strategieën relatief groot.

Gevolgen van destructief leiderschap

Het vraagt niet zoveel fantasie om te bedenken dat de impact van destructief leiderschap potentieel groot is. Idealiter is een bedrijf sterk genoeg om tegenkracht te bieden. In de praktijk is dat heel vaak niet het geval. De verzuring stopt dan niet zomaar en de persoonlijke en bedrijfsmatige schade kan maandenlang of jarenlang doorgaan te escaleren.

1. Verminderde productiviteit

Een angstcultuur kan je op korte termijn harder laten lopen, maar geeft op langere termijn verkramping en energieverlies. Een werkomgeving waarin werknemers bang zijn voor de leider zal de algehele productiviteit verminderen. Werknemers zullen terughoudend zijn om nieuwe ideeën voor te stellen of initiatieven te nemen.

2. Hoger verloop

Slecht leiderschap sijpelt neer van boven naar beneden in de organisatie. Behalve het risico op ziekteverzuim en stress-gerelateerde klachten is de kans op personeelsverloop groot. En dat is simpel: mensen kiezen eieren voor hun geld en gaan op zoek naar een gezondere werkomgeving.

3. Negatieve organisatiecultuur

Destructief leiderschap draagt bij aan een giftige organisatiecultuur waarin wantrouwen en angst heersen. In essentie nemen de verbondenheid en cohesie daardoor af, komt ieder voor zich te staan en dempt de stroom van liefde, vriendschap en creativiteit. Simpel uitgedrukt vreet het energie en kost het samenwerking en spirit.

Dit kan voor buitenstaanders soms nog veel makkelijker voelbaar zijn dan voor werknemers die er geleidelijk aan ingezogen zijn geraakt. Naar aanleiding van een vraag van een bedrijfsconsultant maakte ik onderstaande aflevering van de Innerlijk Leven Podcast, met als thema de emotionele energie in je bedrijf of organisatie.

Alternatieven voor destructief leiderschap

Kan het beter? Natuurlijk! Lukt dat ook altijd? Nee, lang niet altijd, en niet zonder slag of stoot. In de meeste gevallen is er bij persoonlijk disfunctioneren minstens een jaar aan escalatie en dossieropbouw nodig voor een bestuur om te kunnen ingrijpen, en als het toxische leiderschapsgedrag breder vertakt is binnen en organisatie kan het jaren standhouden.

Ik zal een aantal kernwoorden uitlichten voor leiderschapsstijlen die inherent strijdig zijn met destructiviteit.

1. Transformationeel leiderschap

De zogenaamde transformationele leiders inspireren en motiveren hun team door een gedeelde visie en waarden te communiceren. Er is wel een krachtsaspect aanwezig (meer dan in 'dienend leiderschap' bijvoorbeeld), maar de insteek is het bevorderen van groei en ontwikkeling van je mensen.

2. Dienend leiderschap

Dienend leiderschap is een buzzwoord in met name de sectoren van zorg en onderwijs, omdat het makkelijk tegemoetkomt aan de meer zachte en feminiene bedrijfscultuur. Bij een macho-CEO denk je niet snel aan 'dienend' leiderschap, maar vergis je niet: soms dien je ook door hard in te grijpen en krachtig op te treden. Het hoeft dus niet soft te zijn. In essentie gaat het dienende leiders erom om goed af te stemmen op de behoeften van hun team, en alle individuen daarin te ondersteunen en stimuleren in hun groei als mens en als professional. Waar klassiek, krachtig leiderschap misschien wat meer het 'zenden' benadrukt, is 'luisteren' en 'ontvangen' hier belangrijker.

3. Coachend leiderschap

Coachende leiders hoeven niet per se beroepscoaches te zijn, of de hele dag door hun mensen te psychologiseren. Deze leiderschapsstijl gaat vooral over constructieve feedback en een coachende, begeleidende stijl die mensen zelf in staat stelt om tot autonomie en zelfontwikkeling te komen.

Hoe kap je ermee?

In essentie is destructief leiderschap een trauma-patroon. Er is een cyclus die doet denken aan dader (de toxische leider) en slachtoffer (werknemers), die vaak niet op zichzelf staat. We spreken wel van de chain of trauma om te benadrukken dat er een voortdurend sneeuwbaleffect van actie en reactie ontstaat. Het is niet simpel om zo'n patroon te breken. Of het kan wel simpel zijn: door af te splitsen. Dat wil zeggen: stap eruit! Of: stuur 'm weg! Dat is vaak de eerste reactie van mensen die lijden onder toxisch leiderschap.

Juist omdat destructiviteit en angst ons bewustzijn verkrampen, zou ik echter adviseren om te beginnen met bewustwording. Gewoon blijven zitten dus, en te overdenken (en als je wilt: bespreken!) waarom dit zo kan ontstaan, en waardoor het in stand wordt gehouden. Het kan vruchtbaar zijn om jouw eigen antwoorden te vinden op de volgende vragen:

Waar voel ik in mijn lijf de impact van dit destructieve leiderschap?

Wie is deze leider als mens?

Waarom is hij of zij op deze plaats beland?

Krijgt deze man of vrouw liefde?

Wat voel ik eigenlijk zelf als ik aan deze leider denk, of wat zou ik in een 1-op-1 setting willen zeggen als ik de moed daarvoor had?

Waarom kan dit leiderschap op deze plek kennelijk bestaan?

Wat doe ik (of: wat doen wij) zelf waardoor dit probleem blijft voortbestaan?

Triggert het dingen uit mijn persoonlijke emotionele voorgeschiedenis?

Wat heb ik hiervan in mijn leven te leren?

Hulp of begeleiding nodig?

Leiders die worstelen met hun eigen destructieve gedrag, zijn altijd welkom voor een vrijblijvend strategiegesprek. Ook voor teams die worstelen met energiezuigers en toxische invloeden kunnen wij veel betekenen in de vorm van bezielde leiderschapsontwikkeling.

Over de auteur

Dirk Jan Versluis (MM, MSc) is NIP-geregistreerd psycholoog, coach en internationaal gecertificeerd Brainspotting Practitioner. Samen met zijn echtgenote werkt hij met de doelgroep van ondernemers en zakenmensen die op persoonlijk vlak vastlopen vanwege trauma, gebrokenheid en destructieve patronen.
De methode die zij daarvoor ontwikkelden, Triunify®, onderscheidt zich door de krachtige en diepgaande aanpak waarin persoonlijke en zakelijke ontwikkeling in één totaalplaatje wordt geïntegreerd.

Wil je meer weten over onze visie en werkwijze?

Bekijk dan het onderstaande introductiefilmpje met meer informatie over onze visie op leiderschap en innerlijke ontwikkeling.