Het is één van de meest lelijke dingen die mensen over je kunnen zeggen - als het je tenminste boeit wat mensen van je vinden. Dat je een narcist bent. Quasi-diagnostisch idioom voor: een egocentrische lul.

Er is een groot verschil tussen de diepe innerlijke tragiek van narcisme bij zowel mannen als vrouwen enerzijds, en de vele dingen die daar in de volksmond over worden gezegd. Je zult de eerste man niet zijn die wordt uitgemaakt voor 'autist' of 'narcist', en ook niet de eerste vrouw die wordt uitgemaakt voor 'borderliner' of 'drama queen'.

Dit verdiepende achtergrondartikel gaat in op de volgende vragen:

• Hoe kun je goed onderscheid maken tussen mannelijkheid, kracht en narcisme?

  - Hoe kun je als leider of als directeur kracht op een constructieve manier inzetten?

  - Hoe blijf je uit patronen van dominantie, machtsmisbruik en destructiviteit?

• Hoe manifesteren kracht, narcisme en narcistische trekken zich bij mannen en vrouwen?

Innerlijke kracht

Om een goede beschouwing van kracht, masculiniteit en narcisme te geven moeten we eerst stilstaan bij de psychologische energie van kracht - kort gezegd de geconcentreerde krachtstraal die vele leiders kenmerkt. Kracht is opbouwend, is verbonden met een grote wilskracht en creativiteit en stelt ons in staat om doorbraken te realiseren.

Kracht heeft echter ook belangrijke schaduwzijden, die je overal in het bedrijfsleven en in de wereldpolitiek kunt zien: dictatoriale neigingen, machtsmisbruik en onderdrukking zijn zo oud als de wereld en hebben allemaal met destructieve uitingen van kracht te maken. Een bekende, aan Abraham Lincoln toegeschreven quote luidt:

'It is easy for the weak to be gentle. Most people can bear adversity. But if you wish to know what a man really is, give him power.'

Een grote mate van innerlijke kracht is voor leiders en ondernemers onmisbaar. Regelmatig werken wij met krachtige mensen uit het bedrijfsleven die dit van nature al in zich hebben. Ze hoeven maar naar je te kijken en je kunt het al voelen, en overal waar ze komen hebben ze meteen een grote invloed op hun omgeving, hun organisatie of hun mensen.

Juist deze mensen komen in hun persoonlijke en zakelijke leven echter ook de schaduwkanten van kracht tegen. Daardoor is op persoonlijk vlak alles een gevecht, raken ze de verbinding met zichzelf en anderen kwijt en zien ze dat veel van hun werk onder hun handen wordt afgebroken.

Masculiniteit en kracht

Kracht is zoals het aanvalsspel van Bayern München de afgelopen jaren (okay, 2023 tellen we even niet mee): in een rechte lijn en alles vooruit.

Dit aspect wordt vaak in verband gebracht met mannelijke, gevende of masculiene energie. Het is een hele andere energie dan zachte ontvankelijkheid, liefde, geduld en het tonen van kwetsbaarheid - aspecten die vaak in verband worden gebracht met vrouwelijke of feminiene energie.

Je ziet deze energieën niet alleen terug op persoonlijk vlak, maar ook in organisaties, bestuursstijlen of zelfs in landen en culturen (zo weet je wellicht dat Nederland één van de meest feminiene bestuursstelsels heeft van het Europese vasteland..). In de onderstaande aflevering van de Innerlijk Leven Podcast krijg je meer inzicht in de typerende dynamiek van kracht in persoonlijke en zakelijke levens.

Macht, dominantie en narcisme

Machtsuitoefening

Eén van de meest bekende manieren om met kracht in aanraking te komen is om blootgesteld te worden aan een persoon of instituut dat macht over jou heeft. In fysieke zin kun je denken aan een sterke worstelaar die je minutenlang op de grond vastpint - machteloosheid ten top.

In bestuurlijke zin kun je denken aan de onmacht van een oerwoud aan bureaucratie of bestuurlijke onrechtvaardigheid die bijvoorbeeld de Belastingdienst uitoefent op de getroffenen van de Toeslagenaffaire.

Binnen bedrijven en organisaties kan er sprake zijn van machtsmisbruik door autoritaire leiders en toxische figuren die op invloedrijke posten zijn geplaatst.

Binnen persoonlijke relaties kun je denken aan ongelijkwaardige liefdesrelaties en ouder-kind relaties die de ander structureel onderdrukken en machteloos maken.

Kenmerkend aan machtsuitoefening is dat de mate van kracht ongelijk verdeeld is, en dat er sprake is van een zwakkere partij die je als slachtoffer kunt kenmerken. Daarmee is er ook vaak sprake van onrecht. Het gevolg is dat er geen toename van kracht is (mensen worden niet 'in hun kracht gezet'), maar dat er onder de streep juist krachtsverlies optreedt.

Narcisme

Het bekendste psychologische beeld van dominantie en machtsuitoefening is ongetwijfeld narcisme. Narcisme is interessant en triggerend voor velen. Hoe dat komt? Omdat het de tragiek van ons bestaan raakt, denk ik. De opgeblazenheid van het ego en de zucht naar bewondering en erkenning roept weinig sympathie op. Het broze zelf en de extreme minderwaardigheid en zelfafwijzing zouden zeer gebaat zijn bij een liefdevol gesprek en een stevige knuffel - maar deze kant van ‘de narcist’ krijgen we zelden te zien.

Narcistische persoonlijkheidsstoornis

Narcisme wordt vaak geassocieerd met een overmatige liefde voor zichzelf en een gebrek aan empathie voor anderen. Het gaat echter veel dieper dan alleen maar een hoge eigendunk hebben. Narcisme is een complexe persoonlijkheidsstoornis die lang niet altijd wordt vastgesteld omdat de narcist zelf in de regel niet makkelijk in therapie komt. Narcisme kan zich op verschillende manieren manifesteren en heeft een diepgaand effect op zowel de persoon die eraan lijdt als de mensen om hen heen.

Narcisme kan worden onderverdeeld in twee hoofdtypen: grandioos narcisme en kwetsbaar narcisme. Grandioos narcisme wordt gekenmerkt door een overmatig gevoel van superioriteit en een hunkering naar bewonderd worden. Mensen met grandioos narcisme hebben de neiging om anderen te minachten en zichzelf als buitengewoon belangrijk te beschouwen.

Kwetsbaar narcisme wordt juist gekenmerkt door een diepgaand gevoel van onzekerheid en een constante behoefte aan bevestiging van anderen. Er is vaak sprake van een laag zelfbeeld en een zeer krenkbaar ego. Ondanks het onderscheid kunnen beide vormen leiden tot grote zelfobsessies en een destructieve invloed hebben op de relaties en levenskwaliteit in het dagelijks leven.

Kenmerken van narcisme

Narcisme wordt vaak geassocieerd met een overmatige liefde voor zichzelf en een gebrek aan empathie voor anderen. Psychiatrisch handboek DSM-5 spreekt van een diepgaand patroon van grootheidsgevoelens (in fantasie of gedrag), behoefte aan bewondering en gebrek aan empathie, beginnend in de vroege volwassenheid en tot uiting komend in diverse situaties.

Van de volgende checklist moeten vijf of meer kenmerken van toepassing zijn:

• Je hebt een opgeblazen gevoel van je eigen belangrijkheid
• Je bent gepreoccupeerd met fantasieën over onbeperkte successen, macht, genialiteit, schoonheid of ideale liefde
• Je gelooft dat je ‘heel speciaal’ en uniek bent en alleen begrepen kunt worden door andere speciale mensen of mensen met een aanzienlijke status;
• Je verlangt buitensporige bewondering
• Je bent ervan overtuigd dat je bijzondere rechten hebt
• Je manipuleert of exploiteert anderen om je eigen doelen te bereiken
• Je empathische vermogens laten te wensen over: feitelijk ben je niet bereid de gevoelens en behoeften van anderen te erkennen
• Je bent vaak afgunstig of meent dat anderen afgunstig jegens jou zijn
• Je vertoont arrogant of hooghartig gedrag en attitudes

Narcistische trekken en narcistische afweer

Een belangrijk onderscheid moeten we maken tussen een volledige narcistische persoonlijkheidsstoornis en de aanwezigheid van narcistische karaktertrekken of narcistische afweer. Er kan sprake zijn van een deel van de bovengenoemde kenmerken, zonder dat er sprake is van een persoonlijkheidsstoornis. We spreken dan van narcistische trekken. De term narcistische afweer wordt gebruikt voor een psychologisch afweermechanisme waarin je de geïdealiseerde aspecten van jezelf overeind laat, maar de beperkingen en kwetsbaarheden ervan te vuur en te zwaard ontkent.

Narcisme in het bedrijfsleven

In ons collectieve bewustzijn bestaat zoiets als de 'narcistische CEO' of 'narcisten in de boardroom'. De typerende dynamiek van narcistische karaktertrekken komt overal voor, en zeker op plekken van macht en invloed. Hierbij vallen wel twee nuances te geven:

#1 - Het ingewikkelde aan dit verhaal is dat er natuurlijk psychopaten (het doel rechtvaardigt de middelen, leugens en manipulatie worden vrijmoedig ingezet) en narcisten (weinig empathie, een opgeblazen ego) in de boardroom te vinden zijn, maar dat deze duiding in de regel vooral van buitenaf wordt opgelegd en veelal niet psychologisch onderzocht is met de leider in kwestie zelf als lijdend voorwerp. Tegelijkertijd is het niets nieuws dat narcistisch of psychopathisch gedrag in eerste aanleg vooral een probleem vormt voor de omgeving, en niet voor de patiënt (bestuurder, CEO) zelf.

2 - Een tweede nuancering is dat een typisch narcistisch leiderschapsprofiel niet alleen de leider zelf valt aan te rekenen. Evenals in een liefdesrelatie snijdt het mes aan twee kanten. Waarom is deze bestuurder aangetrokken? Was het gedrag dat nu als narcistisch wordt ervaren in oorsprong ook wenselijk - bijvoorbeeld omdat er een grote doorbraak nodig was en er behoefte aan krachtige en verticale sturing bestond?

Leon Schaepkens (auteur van 10 miljoen jaar leiderschap - Hoe succesvolle leiders voorzien in oeroude basisbehoeften) stelt in gesprek met MT/Sprout dat er een cultuurkentering gaande is in het bedrijfsleven, en dat jonge professionals behoefte hebben aan organisaties waarmee zij zich innerlijk verbonden voelen. ‘Die beste werkgevers van Nederland, die lijst die Effectory ieder jaar opstelt, daar zitten echt geen pathologische of narcistische leiders meer tussen. Dat zijn bescheiden mensen. Anders kom je daar echt niet op.’

Narcisme en egocentrisme onderscheiden

Ben jij een krachtige leider? Dan zul je mensen altijd raken en spiegelen. Kracht geeft ook een diep vertrouwen, in jezelf, maar ook in anderen. Deze kracht wordt door minder krachtige mensen makkelijk aangezien voor arrogantie, egocentrisme of narcisme.

Het is in beginsel vrij simpel om deze te onderscheiden.

Kracht is opbouwend, en van nature zacht en vol vertrouwen. Het draagt van nature wel centralisatie in zich: rechtdoorzee focussen op de ene kern die belangrijk is. Prachtige deugd voor echte leiders. Wordt kracht overmatig dominant en onderdrukkend? Dan bouwt het niet op maar breekt het af.

Herken je arrogantie of egocentrisme bij jezelf? Dan is er feitelijk een tekort aan kracht en 'eigenheid' en overschreeuw je het gapende gat in jezelf.

Nergens wordt deze dynamiek zo treffend getekend als in de dramatiek van narcisme. Een diepe wond van 'niet mogen bestaan', 'ongewenst zijn' of 'niet goed genoeg zijn', totaal onzichtbaar geworden door een grote narcistische luchtballon met allerlei afleidende uitwendigheden. Narcisme heeft dus niet het meest met kracht te maken, maar vooral met een diepe machteloosheid tegenover het bestaan - die zich uit in overschreeuwen van leegte en non-existence.

Bekende narcisten

Een vertekend beeld ontstaat wanneer wij rolmodellen bij diagnoses bedenken. Bijvoorbeeld wanneer we bedenken dat Amy Winehouse een borderliner is of Donald Trump een narcist. Er is veel geschreven over bekende mensen met vermeend narcistische trekken, zoals Kanye West, Mart Smeets en Prins Bernhard senior.

Wanneer wij ons daaraan spiegelen zijn een aantal belangrijke dingen om over na te denken:

1 - Ten eerste is een diagnose bestemd voor een passende behandeling, niet voor een oordeel van buitenaf.

2 - Er is dus ook veel nuance, kennis van zaken en een professionele relatie met de betreffende persoon nodig om tot zo'n uitspraak te kunnen komen. Natuurlijk is dit niet het geval wanneer je de gemiddelde Hollywoodster een onderbuik-diagnose opplakt.

3 - Tenslotte geldt voor de veelgenoemde relatie tussen faam en beroemdheid enerzijds en opgeblazenheid of narcisme anderzijds dat de DSM-5 classificaties in belangrijke mate gestoeld zijn op de notie van normaliteit - en als zodanig sowieso op gespannen voet staan met uitzonderlijke roem en faam.

Narcisme bij mannen en vrouwen

Het is geen geheim dat trekken van Narcisme en autisme vaker worden gesuggereerd bij mannen, terwijl trekken van Borderline persoonlijkheidsproblematiek vaker worden geassocieerd met vrouwen. Natuurlijk is dit een onvolkomen beeld, maar je zult de mensen de kost moeten geven die in heftige relationele ruzies de man labellen als autist of narcist (op basis van weinig emotioneel attent zijn, of zelf ongezien voelen) en de vrouw als borderliner (op basis van intense en wisselende emoties die soms in een onveilige en rommelende liefdesrelatie ook niet zo verwonderlijk zijn).

Narcistische karaktertrekken en narcistische persoonlijkheidsstoornissen komen voor bij zowel mannen als vrouwen, maar de verschijningsvorm verschilt meestal.

De psychologie van narcisme bij vrouwen

Narcisme bij vrouwen is in de volksmond minder bekend en leidt vaak ook tot andere uitwendige karakteristieken. Vanwege het balansverschil hier specifiek wat oog voor uitgerekend de dames. Wat is het onderscheid?

Narcistische mannen vertonen over het algemeen meer openlijke dominantie, grenzeloosheid en verlangen naar macht.

Narcistische vrouwen voldoen veel meer aan de rolpatronen en sociale verwachtingen die bij vrouwen van oudsher horen: lief, zorgzaam, vriendelijk gedrag. Onder deze dekmantel schuilen subtieler en indirecter machtsstructuren waarin manipulatie vaak een krachtige rol speelt.

Vrouwen worden vaak beoordeeld op hun uiterlijk en krijgen te maken met onrealistische schoonheidsnormen - althans, dat is een veelgehoorde constatering. Dit kan leiden tot een obsessie met het lichaamsbeeld en een verlangen naar constante bevestiging en bewondering. Sociale media spelen vermoedelijk een grote rol in dit proces, waarbij vrouwen zichzelf vergelijken met perfecte beelden en de druk voelen om aan deze normen te voldoen.

Destructiviteit - persoonlijk en zakelijk

Destructieve relaties

Destructiviteit kan zich tonen op individueel persoonlijk vlak alsook in vriendschappen en liefdesrelaties. Heb je last van destructieve gedragspatronen zoals verslavingen, extreem vermijdingsgedrag of ernstige afbraak van jezelf? Het lijkt misschien een individueel persoonlijk probleem - zeker als het schaamtevol of geheim is - maar eigenlijk drukt het iets uit van de relatie die jij hebt met jezelf. Vaak wortelen dergelijke patronen van destructiviteit in onverwerkt trauma of emotionele verwaarlozing. Je breekt dus jezelf af in plaats van dat je iets liefdevols en blijvends opbouwt, met leegte en verbittering als gevolg.

Wordt deze afbraak van het zelf naar buiten gericht? Dan ontstaan de destructieve patronen in liefdesrelaties die vaak beiderzijds alleen maar slachtoffers kennen omdat er een negatieve spiraal van liefdeloosheid en geweld ontstaat. Het is wel goed om te zien dat hier niet noodzakelijkerwijs één dader en één slachtoffer is - hoewel zo'n rolverdeling zich weleens aandient. In relatieverslaving of codependence laat de praktijk vaak zien dat beide liefdespartners hun eigen destructiviteit meenemen in de interactie met elkaar en dat beiden lijden op hun eigen manier.

Destructief leiderschap

Een zakelijke manifestatie van destructieve relaties zien we bij het fenomeen van de zogenaamde toxic leaders: leiders en managers die in hun doen en laten een nadrukkelijk destructieve invloed achterlaten op hun omgeving. Dit kan te maken hebben met het bovengenoemde narcisme, maar ook vanuit andere karakterstructuren kan er sprake zijn van toxische gedragingen. Marcia Lynn Whicker bedacht de term 'toxic leader' in haar boek Toxic Leaders: When Organizations Go Bad.

Toxisch, giftig of vergiftigend leiderschapsgedrag geeft aan wat we allemaal allang weten van destructiviteit: het is killing. Juist de pijn, de verontwaardiging en de gebrokenheid die door destructieve patronen wordt veroorzaakt zorgt dat mensen vervreemd raken van zichzelf, hun levensenergie en kernkwaliteiten niet kunnen gebruiken en in totale functioneren gevangen worden in destructieve vicieuze cirkels die moeilijk uit zichzelf oplossen.

Destructiviteit als term toont ons het tegenovergestelde van opbouw: het is weliswaar kracht, maar de kracht wordt ingezet om af te breken. Daarbij gaat het niet om de afbraak van disfunctionele zaken die aan vervanging toe zijn, maar juist om de afbraak van alles wat te maken heeft met liefde, cohesie, verbondenheid en bewustzijnsontwikkeling.

Leer je kracht positief gebruiken!

Kracht maakt geboren leiders. Wil je zorgen dat je jouw kracht op een opbouwende manier aanwendt, en niet verzandt in destructieve of onderdrukkende patronen? Dan is het nodig dat je jezelf op een diepgaande manier leert kennen, en jezelf ook persoonlijk (dat wil zeggen: innerlijk) ontwikkelt.

Denk hierbij aan de essentiële uitdagingen om:

#1 - de ego-cultuur in jezelf te herkennen (controle, dwangmatigheid, onderdrukken) en te dealen met de wonden en blinde vlekken die je gevangen houden;

#2 - te herkennen wanneer je BOUWT en wanneer je afbreekt (je omgeving gaat je dit spiegelen, je hoeft er alleen maar naar te kijken);

#3 - kracht uit te oefenen op de juiste dingen (durf het groot in te zetten, en niet te blijven hangen in de kleine en controleerbare dingen).

Dergelijke resultaten vragen om psychotherapeutische diepgang, een coach of therapeut die zelf deze processen innerlijk kent en beter beheerst dan de klant, en in geval van leiderschapsontwikkeling of ondernemerscoaching om een uitstekende kennis van de aansluiting op de zakelijke realiteit.

Kom in gesprek!

Spreekt dit artikel jou aan en is dit belangrijk voor jou? Bepaal dan in een oriënterend strategiegesprek in hoeverre er een match is op inhoudelijk en persoonlijk vlak. Je bent van harte welkom voor een gesprek face-to-face of middels videocall.