Lees dit artikel voor meer informatie over hoogbegaafdheid bij volwassenen, met name toegespitst op leiders en ondernemers in het bedrijfsleven. Met adviezen voor wat je wel en niet moet doen in coaching en therapie.

Ervaringen met hoogbegaafdheid in onze klantenkring

Ik had nooit gedacht dat ik nog eens een artikel te schrijven over hoogbegaafde volwassenen. Wij werken met zelfstandige ondernemers, directeuren en bestuurders uit veelal het bedrijfsleven, en hoewel ze bijna zonder uitzondering een uitstekend stel hersens hebben en een krachtige ontwikkeling als mens hebben doorgemaakt identificeren zij zichzelf niet per se meteen met het label ‘hoogbegaafd’.

Sterker nog: ik merk vaker dat ze niet zoveel affiniteit hebben met uitdrukkingen als 'hoogbegaafd' en 'hoogsensitief'. Niet omdat daar op kernmerken-niveau geen sprake van zou kunnen zijn (soms juist wél), maar omdat zo'n term onnatuurlijk en beperkend aanvoelt.

Het leidt als het ware af van het grotere geheel.

Mijn eigen ervaringen

Zelf werd ik als jonge kleuter hoogbegaafd getest middels een intelligentie-onderzoek en de bijbehorende anamneses en observaties.

In die tijd was er nog veel minder aandacht voor in het basisonderwijs dan tegenwoordig het geval is. Ik heb dus jarenlang in meer of mindere mate getobd met het vinden van aansluiting, het voorkomen van uitval en onderpresteren en het gelijkmatig groeien en ontwikkelen als mens(je). Achteraf is dat meer een route geweest van vallen en opstaan dan een rechtstreekse lijn van groot succes.

Omdat ik in mijn leven en werk recent weer een aantal keren in aanraking kwam met de specifieke uitdagingen van hoogbegaafdheid en persoonlijke en professionele ontwikkeling, schrijf ik er graag eens een artikel over.

Hoogbegaafdheid, 'HB' en 'HSP' bij volwassenen

Soms komen mensen gewoon binnen met het woordje ‘HB’. En dan bedoelen ze meestal geen hoge bloeddruk maar hoogbegaafdheid. Uit die afkorting spreekt evenals bijvoorbeeld bij ‘HSP’ al een wereld op zich. Het woord hoogbegaafd heeft nu eenmaal een bepaalde lading en dat geldt eigenlijk voor ieder woord dat is niet alleen een psychiatrische diagnose of een medische diagnose is maar ook een gevecht of een reis achter de rug heeft om erkend te worden. Juist in die begrippen waar zo’n strijd is terug te vinden kun je vaak ook voelen dat er aan het woord zelf al wat meer associaties kleven (‘overdreven’, ‘irritant’, ‘aandacht-trekkerig’, ‘ondergeschoven kindje’, etc.).

Hoogbegaafdheid bij volwassenen: symptomen, angsten en gedragsproblemen

Bij hoogbegaafde kinderen en volwassenen kan er vanzelfsprekend - evenals bij alle andere mensen - sprake zijn van psychische klachten, psychiatrische ziektebeelden en angsten en gedragsproblemen die juist veel voorkomen bij hoogbegaafden. Hebben chronische pijnpatiënten bijvoorbeeld vaak te dealen met een grote uitzichtloosheid, machteloosheid en een teruggeworpen worden op de beperkingen van het lichaam, zo zou je kunnen zeggen dat hoogbegaafdheid in de praktijk veel problemen met erkenning en gezien worden met zich meebrengt.

Niet alleen als het gaat om de erkenning van het fenomeen hoogbegaafdheid an sich, maar ook in welke mate er passend en sensitief mee wordt omgesprongen. Talloze hoogbegaafde kinderen weten simpelweg op basis van hun innerlijke vermogens dat de meester, juffrouw of therapeut hen niet werkelijk doorgrond en aanvoelt. Daar is soms al het begin te vinden van een ingewikkeld adaptatieproces. Dit kan leiden tot scheefheid in de beleving van mijzelf en anderen: te veel dit, te weinig dat - of de angst om too much te zijn.

Onderpresteren

Het zijn dergelijke aspecten die maken dat hoogbegaafden op volwassen leeftijd misschien wel keurig een universitaire carrière hebben gehad, een goede baan hebben gevonden en ogenschijnlijk goed tot hun recht komen maar toch in het systeem waarin ze geplaatst zijn nog steeds onderpresteren - ondanks hun onmiskenbare innerlijke vermogens.

Het vraagt een uitstekende visie en een uitstekend instrumentarium om de exceptioneel begaafde mens goed te begeleiden. En het moet gezegd dat veel reguliere cognitieve therapie daar gewoon tekortschiet: het is te simpel, het is teveel gebonden aan het lagere mentale denkvermogen en stoelt veel te weinig op de hogere inspiratiebronnen die uit een heelheid en eenheid van denken komen.

Want dat is toch waar veel hoogbegaafden zich in herkennen: een creatief en allesomvattend denkvermogen dat per definitie buiten de gebaande paden gaat, mogelijkheden vindt waar niemand ze ziet, tien antwoorden kan verzinnen bij dezelfde vraag op een basisschool-repetitie en ook in het bedrijfsleven als consultant veel scenario’s kan overzien die bij collega’s niet opkomen. De uitdaging is: hoe zet je deze weelde op een effectieve manier op in de praktijk.

Waar kunnen volwassen hoogbegaafden tegenaan lopen?

Maud Kooijman schreef in ‘Mensaberichten’ een uitstekend artikel: Hoogbegaafde volwassenen. Van problematisch naar succesvol. De krachtbronnen die in het dagelijkse functioneren ook valkuilen kunnen worden schetst Kooijman als volgt:

#1 - Denksnelheid en veelomvattendheid van denken, alsook het op meerdere fronten tegelijkertijd denken. Dit kan beangstigend, verwarrend en ook fascinerend zijn. Het kan leiden tot perfectionistische, dwangmatige manieren van denken en doen (om controle te behouden) maar ook tot waan-achtige denksystemen waaraan niemand een touw kan vastknopen.

#2 - Helder inzicht en het vermogen om ver vooruit te denken. Dit kan leiden tot ‘I told you so!’, wat mogelijk ontwikkelt tot een vorm van bedoeld of onbedoeld arrogant gedrag.

3 - De ervaring ‘vreemd’ gevonden te worden kan enerzijds leiden tot gevoelens van minderwaardigheid en jezelf dom voelen. Anderzijds kan het leiden tot uitsluiting, pesterijen en al dan niet zelfverkozen eenzaamheid. Een negatief zelfbeeld, grote onzekerheid, maar ook depressies zijn het mogelijke gevolg.

4 - Een groot geheugen en een groot vermogen tot snelle opname van veel kennis kan er toe leiden dat er geen doorzettingsvermogen, geen leer- en samenwerkingsstrategieën ontwikkeld worden.

Coaching voor hoogbegaafde volwassenen: hoe zorg je dat het 'raak' is?

Hoe kun je hoogbegaafden goed begeleiden? Ik zal volstaan met enkele algemene richtlijnen.

#1 - Niet eeuwig in dat hoofd zitten

Ten eerste kop en lijf goed onderscheiden. Veel hoogbegaafden voelen zich als een vis in het water in hun denkvermogen maar hebben juist hulp nodig bij het integreren van de verschillende subsystemen: het spirituele, het emotionele, het motorische en het fysieke. Juist dat is nogal een scheef gegroeid of onderontwikkeld geraakt.

#2 - Niet laten wegkomen met 80%

Veel hoogbegaafden zijn gewend om altijd onder hun niveau te presteren en er dus al op voor te sorteren dat hun ware ik niet gezien en aangevoeld wordt. Er is dus voortdurend een soort slap aftreksel dat zich manifesteert, en dat moet gezien, aangeduid en gechallenged worden. Gebeurt dit niet gaat er potentieel verloren.

#3 - Cognitieve gedragstherapie schiet vaak tekort

Logische modellen van therapie en coaching die zich louter richten op mindset, op cognities en op gedragingen zijn over het algemeen onvoldoende. Dat wil zeggen: ze hebben in zichzelf de potentie om goed te functioneren (wat wetenschappelijk onderzoek ook wel toont) maar het sluit in de meest simpele vorm niet aan bij de diepgaande worsteling van een hoogbegaafde volwassene om zijn of haar eigenheid en innerlijke vermogens te kunnen dragen.

En adeldom verplicht. Dat geldt ook voor de vermogens die hoogbegaafden als vanzelf bij zich dragen. Schema-gericht werken (Schema Focused Therapy) of het werken met Internal Family Systems (IFS) is in therapie bijvoorbeeld al wat intelligenter voor de mechanismen die veel hoogbegaafden bij zichzelf hebben ontwikkeld om onzichtbaar te worden of te overleven in het systeem.

#4 - Open de bergtoppen van het bewustzijn

Hoe meer therapeutische methodieken de polariteiten en dualiteiten in overstijgen hoe groter de potentie om hoogbegaafden te challengen. Wij werken veel met Brainspotting, en Brainspotting is dermate weinig verbaal dat je als therapeut je klant ook niet in de weg kunt zitten. Het brein wordt zonder voorwaarden of beperkingen aangesproken en dat is voor veel hoogbegaafden uitermate bevrijdend!

Natuurlijk is het niet alleen Brainspotting, maar juist omdat hoogbegaafden vaak zon expansief en creatief brein hebben is het belangrijk om die bewustzijnsinhoud volledig te activeren en niet op voorhand al te beperken omdat het in het parcours van de therapievorm of coachingsmethodiek moet kunnen passen.

Er zijn diverse meditatieve technieken en bewustzijnsverruimende modellen die hierbij uitstekend kunnen aansluiten.

#5 - De partner weet vaak alles

Voor een eerlijk beeld van het functioneren van hoogbegaafde volwassenen is het in mijn ervaring vaak een goed idee om de liefdespartner te betrekken. De hoogbegaafde mannen die wij in therapie of coaching hebben gehad worden in de regel heel goed gekend door een lieve, wijze en geduldige vrouw die heel goed weet hoe meneer in elkaar zit en hoe het echt gaat.

Dat geldt ook voor de superslimme en getalenteerde vrouwen die wij tot onze klantenkring mogen rekenen en die soms met hele nuchtere, aardse mannen samenzijn die ogenschijnlijk minder slim zijn - maar vaak heel goed weten waar het aan schort en wat vrouwlief nodig heeft. Evenals in Stakeholder-Centered Coaching is het betrekken van de naaste omgeving bij een coachingsproces een uitstekend idee.

Hoogbegaafdheid en hoogsensitiviteit

Als het gaat om hoogbegaafdheid en hoogsensitiviteit moet ik opmerken dat deze regelmatig samen voorkomen. Enerzijds is er de wat emotionele invulling van het begrip HSP waarin het vooral gaat over het vele voelen en het overprikkeld raken. Hierin zijn wat meer de zachte, feminiene eigenschappen van mensen te zien en soms is er ook overlap met sporen van trauma en emotionele littekens die maken dat mensen überhaupt deze sensitiviteit ontwikkelen. Denk in dit geval bijvoorbeeld ook aan het boek van Alice Miller: Het drama van het begaafde kind.

Hoogbegaafdheid kan zich in verschillende vormen of gewaden manifesteren. Soms toont het zich in een ogenschijnlijk wat emotie-armer jasje maar met een scherp en heel zuiver bewustzijn dat zich over het algemeen niet zo makkelijk laat inpassen in het heersende beeld van hoogsensitiviteit. Toch kan ook die ogenschijnlijk wat autistiform ogende radioloog of econometrist behalve ongelofelijk intelligent ook ongelofelijk sensitief zijn. Misschien komt die sensitiviteit alleen wat meer naar voren in de functies van helderheid en licht dan in de emotionele sensitiviteit die wij vaker en gemakkelijker associëren met 'HSP'.

Hoogbegaafdheid en autisme

Hoogbegaafdheid en Autisme Spectrum Stoornissen (ASS) is een onderwerp op zichzelf. Als puber werd van mij ook vermoed dat er bij mij sprake zijn van een autisme spectrum stoornis: Asperger om precies te zijn. Het leek te passen bij mijn wat formele taalgebruik, mijn verbale intelligentie - en ik moet zeggen dat ook nieuwe klanten die mijn stem kennen van de Innerlijk Leven Podcast nog vaak zeggen: 'Je klinkt veel ouder'. Niks nieuws onder de zon dus. Al met al heeft mij dit wel wat extra kennis gegeven van het raakvlak tussen hoogbegaafdheid autisme en ook de bekende leerstoornissen, ADD en ADHD. Voor al die gevallen geldt dat de eerste indruk van psycholoog of psychiater niet altijd passend is, en dat er veel valt af te dingen op de zogenaamde differentiaaldiagnostiek (lees daarvoor bijvoorbeeld het bekende boek van James Webb over misdiagnoses en dubbele diagnoses).

Niet in de laatste plaats heeft dit te maken met het gevolgde beleid: je kunt bijvoorbeeld heel goed onderbouwen dat er tegelijkertijd sprake kan zijn van hoogbegaafdheid en autisme of tegelijkertijd hoogbegaafdheid en ADHD. En wat te zeggen van de vele combinaties van hoogbegaafden die ook angstig of depressief zouden kunnen zijn.

Het beleid dat gevolgd wordt in het begeleiden van hoogbegaafdheid zou in mijn ogen ook op zelfmanagement, innerlijke ontwikkeling, innerlijk leiderschap en het kunnen gebruiken van die grote turbine met krachtige motoren moeten gaan. En juist wanneer beleid wordt gemaakt op autisme zal het in de regel wat meer aansluiten bij ordenen en structureren en het reguleren van het dagelijkse leven. Ik wil niet zeggen dat het altijd misgaat, maar er zijn hier wel degelijk valkuilen waar je goed op moet letten - zowel als klant als ook als therapeut of coach.

Hoogbegaafdheid en genialiteit

Hoogbegaafdheid, uitzonderlijke kwaliteiten en genialiteit op sportief of artistiek vlak is voor ons psychologen al decennialang een bijzonder boeiend verschijnsel. Natuurlijk gaat het in de psychologie vaker over normaliteit en abnormaliteit maar juist mensen die ergens in excelleren brengen een heel nieuw blikveld aan het licht dat ook wel bijzonder boeiend is

Juist wanneer het gaat op het begeleiden van leiders, managers en zelfstandig ondernemers zou ik willen zeggen dat ondernemerschap in zichzelf ook topsport kan zijn en als zodanig een uitstekende beheersing van jezelf vraagt. Zoals een sporter zijn spieren beheerst en een pianist zijn motoriek is het ook nodig dat hoogbegaafden hun eigen instrumentarium leren gebruiken.

Zoals bij genieën vaak wordt geaccepteerd kan hoogbegaafdheid zich op unieke manieren uiten en zeker wanneer je er al mee te maken hebt gehad dat de erfenis vanuit het onderwijssysteem vaak beperkend en limiterend is voor de creativiteit en de omvangrijkheid van een hoogbegaafd brein is het voor de hoogbegaafde volwassene ook van cruciaal belang om er rekening mee te houden dat die talenten vaak niet gewend zijn om de ruimte te krijgen. Dat moet dus gestimuleerd worden. Wij doen dat bijvoorbeeld middels Expansion Brainspotting, een vorm van Brainspotting waarbij letterlijk geldt: The Sky is the Limit.

Boeken over bewustzijnsontwikkeling

Integrale en Nieuwe Psychologie

De kennis uit de Integrale psychologie van onder andere Ken Wilber is uitstekend bruikbaar om een goed ontwikkelingsperspectief te bieden bij hoogbegaafden. Dit integrale perspectief is ook terug te vinden in de in hoogbegaafden-kringen bekende Theorie van Positieve Desintegratie van Kazimierz Dąbrowski.

In ons eigen werk kiezen wij ervoor om ook de psychologie zoals die in het begin van de twintigste eeuw werd beschreven door auteurs met een theosofische achtergrond mee te nemen in ons werk. Er is daarin de mogelijkheid om een diepgaand inzicht te krijgen in de innerlijke kleuren en psychologische stralingen van mensen en dat is een bijzonder genuanceerde manier van kijken waarin juist ook genialiteit, bijzondere eigenschappen en bijzondere uitdagingen volop de ruimte kunnen krijgen.

De Triunification Matrix is in beginsel een instrument om hier meer zicht op te krijgen en kan ook veel inzicht geven in de ontwikkeling van hoogbegaafden.

Over de auteur

Dirk Jan Versluis (MM, MSc) is NIP-geregistreerd psycholoog, coach en internationaal gecertificeerd Brainspotting Practitioner. Samen met zijn echtgenote werkt hij met de doelgroep van ondernemers en zakenmensen die op persoonlijk vlak vastlopen vanwege trauma, gebrokenheid en destructieve patronen.
De methode die zij daarvoor ontwikkelden, Triunify®, onderscheidt zich door de krachtige en diepgaande aanpak waarin persoonlijke en zakelijke ontwikkeling in één totaalplaatje wordt geïntegreerd.

Heb je interesse om met ons te werken?

Geef je dan op voor een kosteloos strategiegesprek.

Wil je meer weten over onze visie en werkwijze?

Bekijk dan het onderstaande introductiefilmpje met meer informatie over ons werk met leiders en ondernemers, specifiek op het gebied van trauma, leiderschap en persoonlijke ontwikkeling.