De Pyramide van Bateson: simpele inzichten in hoe mensen denken en veranderen

Elk mens is anders, leert anders en ontwikkelt anders. Dat houdt het leven leuk! Voor coaches, leidinggevenden en managers die zich professioneel met de ontwikkeling van andere individuen bemoeien kan deze variëteit echter weleens uitdagend zijn. Waarom leert de één zus, en de ander zo? Waarom boeit het sommigen wel en sommigen niet?

De antropoloog Gregory Bateson (1904-1980) heeft een model ontwikkeld dat de niveaus beschrijft waarop wij denken, leren en veranderen. Misschien is het simpel, zoals veel modellen simpel zijn, maar het is een praktisch model dat in ons dagelijkse functioneren herkenbare aanknopingspunten biedt.

Het model van Bateson

De genoemde Pyramide van Bateson wordt ook wel beschreven als 'De logische niveaus'. Logischerwijs gaat het om een reeks niveaus of gelaagdheden die we kunnen onderscheiden, in dit geval 6 stuks die allemaal betrekking hebben op het niveau waarop mensen functioneren.

Hoe hoger in de hiërarchie, hoe groter de invloed. Het kan niet anders of veranderingen bovenaan sijpelen door naar beneden (zoals een problematische bestuurscultuur in een voetbalclub ook bijdraagt aan slechte prestaties op het veld).

De bewegingen in andere mensen inschatten

Ben je coach of consultant en werk je met individuele klanten of teams? Ben je manager of leidinggevende en wil je je mensen altijd zo goed mogelijk aansturen en stimuleren, zodat ze maximaal tot hun recht komen? Dan is het vermoedelijk wel nuttig om een beetje in te kunnen schatten waarom zij doen wat ze doen, en op welke manier je hen kunt begeleiden.

In mijn ervaring is het essentieel voor het begeleiden van mensen dat je de interventies inzet op het juiste niveau. Het gaat in de praktijk nogal eens mis wanneer mensen met alle goede bedoelingen van dien hun gedrag gaan veranderen, terwijl de aansturende bron van dat gedrag onveranderd blijft. Of je gaat aan de slag met je mindset en overtuigingen, terwijl er een grote emotionele last op je schouders ligt die zich van al dat rationele schakelen niets aantrekt.

Maximaal effectieve persoonlijke ontwikkeling

Wil je een grote verandering of een grote persoonlijke ontwikkeling realiseren? Dan wil je je beweging maken in de hoogst mogelijke laag van de pyramide. Hoe hoger in de boom, hoe persoonlijker het wordt.

Omgeving

De omgeving zegt eigenlijk niets van mensen. Althans, mensen kiezen misschien wel in welke omgeving ze terecht komen, maar fysiek gesproken kun je mensen gemakkelijk onderscheiden van hun surroundings.

Gedrag

Wat een mens doet is zichtbaar en kan als het ware gefilmd worden. Het heeft iets concreets en onmiskenbaars. Maar goed, daarmee is het weliswaar tastbaar maar we weten eigenlijk nog niets over de beweegredenen van mensen.

Vaardigheden

De grootste karatemeester op aarde kan wel rondlopen op de Pinksterkermis, zonder aan de grote klok te hangen wat hij met die handen en voeten allemaal zou kunnen uitrichten. Vaardigheden waarover wij beschikken zijn dus als latent potentieel aanwezig, maar hoeven niet noodzakelijkerwijs tot gedrag te leiden. Of vaardigheden nu aangeleerd of meer aangeboren zijn, in beide gevallen zegt wat je kunt wel iets over wie je mogelijkerwijs bent.

Overtuigingen

Meestal kunnen we wel achterhalen welke attitudes, overtuigingen en belief systems er achter gedragingen lijken te zitten. Losse gedachten komen en gaan, maar overtuigingen zijn meer patroonmatig en laten vaak een grote mate van beïnvloeding door opvoeding en levenservaring zien.

Identiteit

Puzzelen we wat verder, kun je misschien zelfs de vraag stellen: 'Wat zegt dat over wie jij bent?' De identiteitsbeleving ('Wie ben ik') is onlosmakelijk verbonden met de overtuigingen die je hebt en het concrete gedrag dat je vertoont. Het kan wel wat speurwerk vragen om die zaken duidelijk boven water te toveren.

Zingevingsniveau

Waar sta jij eigenlijk voor? Wat wil jouw ziel uitdrukken? Waar je voor staat is wezenlijk verbonden met je identiteit, maar ook met je persoonlijke levenspad en de waarden die er voor jou het meest toe doen. Wil je gedragsverandering bewerkstelligen? Dan kun je natuurlijk op gedrag gaan coachen, vaardigheden gaan ontwikkelen of overtuigingen en mindsets gaan uitvragen en omturnen. De kans is echter groot dat je verder komt door te vragen wie iemand werkelijk is, en wat deze persoon ten diepste drijft en beweegt.

De rest komt vanzelf.

Een meer fundamenteel model

Vergeleken met de talloze ingewikkelde en onpraktische modellen voor menselijk gedrag is Bateson's pyramide in mijn ogen een uitstekend en bruikbaar vertrekpunt. Het helpt om het meest fundamentele vertrekpunt te kiezen in coaching, leiderschap en persoonlijke ontwikkeling en het biedt een bepaalde common language om daarmee te werken.

Met modellen is het echter altijd hetzelfde verhaal: het blijft een model. Veel modellen zijn herkenbaar en kloppend, maar de mate waarin zij ook fundamenteel de totale werkelijkheid beschrijven varieert.

Meer complete modellen over menselijk functioneren en bewustzijnsontwikkeling - in mijn ogen althans - kun je vinden in de Integrale Psychologie van Ken Wilber en in de blauwe boeken van Alice Bailey. De door haar beschreven 'Nieuwe Psychologie' maakt niet alleen melding van de zogenaamde psychologische energieën (ook wel 'de zeven stralen' genoemd) maar geeft ook een uitgebreide ordening van het totale bewustzijnsspectrum van de mens en van de kosmos als geheel. Deze ordening beweegt - evenals Bateson - hiërarchisch, onderaan beginnend bij het fysieke of stoffelijke gebied tot ook het emotionele, het mentale en zelfs de gebieden van het hogere zelf (die wij vaak niet zo makkelijk 'pakken').

Een kleine samenvatting van deze thematiek vind je in de onderstaande aflevering van de Innerlijk Leven Podcast:

Over de auteur

Dirk Jan Versluis (MM, MSc) is NIP-geregistreerd psycholoog, coach en internationaal gecertificeerd Brainspotting Practitioner. Samen met zijn echtgenote werkt hij met de doelgroep van ondernemers en zakenmensen die op persoonlijk vlak vastlopen vanwege trauma, gebrokenheid en destructieve patronen.
De methode die zij daarvoor ontwikkelden, Triunify®, onderscheidt zich door de krachtige en diepgaande aanpak waarin persoonlijke en zakelijke ontwikkeling in één totaalplaatje wordt geïntegreerd.

Wil je meer weten over onze visie en werkwijze?

Bekijk dan het onderstaande introductiefilmpje met meer informatie over ons werk met leiders en ondernemers, specifiek op het gebied van trauma, leiderschap en persoonlijke ontwikkeling.