Welke kenmerken en symptomen horen (niet) bij narcisme?

Door Dirk Jan Versluis

Het meest populaire scheldwoord in een nare echtscheiding is toch wel 'narcist'. Een echte narcistische persoonlijkheidsstoornis heeft echter een paradoxale tweeledigheid: enerzijds een opgeblazen ego met de neiging tot grootsheid en bewonderd worden, anderzijds een extreem kwetsbaar klein jongetje (of meisje) dat zich voortdurend gekrenkt, minderwaardig en onzeker voelt. In dit artikel vind je antwoorden op veelgestelde vragen.

Waarom is narcisme zo misleidend en verwarrend?

Ooit was het idee dat de psychologische of psychiatrische classificaties zouden helpen om mensen beter te behandelen.

Inmiddels is er echter zoveel gezegd en geschreven over allerlei psychiatrische etiketten ('Borderliner', 'autist', 'narcist') dat het ook een gemakkelijk scheldwoord is geworden in een vechtscheiding. Anders gezegd: de term narcist valt vaker buiten dan binnen de behandelkamer van de psychiater of psycholoog.

En dat is tragisch, want we mogen nooit vergeten dat dergelijke diagnoses en classificaties uiteindelijk maar één doel hebben: een betere behandeling of therapie, en een betere prognose voor herstel.

Narcisme lijdt dus onder hetzelfde euvel als 'burnout' en 'trauma': het raakt dusdanig ingeburgerd, dat de term steeds vager wordt.

Wat is narcisme precies?

Juist omdat er zoveel over gepraat wordt is er ook veel verwarring over de vraag wat narcisme nu precies is. Laat ik beginnen uit te leggen dat narcisme voorkomt in verschillende gradaties.

De narcistische persoonlijkheidsstoornis

Narcisme is niet makkelijk te herkennen. De omgeving van iemand met deze stoornis krijgt meestal te maken met de ‘grootse’ kant van de medaille, toch geldt dit niet voor alle mensen met narcisme. Mensen met een narcistische persoonlijkheidsstoornis vertellen over het algemeen graag over hun probleemloze leven, grootse toekomstplannen en buitengewone prestaties en capaciteiten. En wanneer je zo iemand oppervlakkig kent, kun je dan ook erg onder de indruk raken van zo’n getalenteerde persoonlijkheid.

Willen we echt spreken van een volledige persoonlijkheidsstoornis, moet het narcistische patroon door de jaren heen als een stabiel patroon te zien zijn, in verschillende situaties (dus niet alleen op werk of alleen thuis). Meestal zien we de typische patronen van narcisme vooral in relaties, en dan vooral de relaties die het meest 'close' zijn.

Narcistische persoonlijkheidstrekken

Er hoeft echter geen sprake te zijn van een persoonlijkheidsstoornis in de meest letterlijke zin van het woord. Er zijn ook mensen die 'een tikje narcistisch' zijn zonder dat je echt van een stoornis kunt spreken. Het gaat dan om karaktertrekken die misschien vervelend van kleur zijn, maar niet echt tot een patroon van disfunctioneren leiden.

Een narcistische dynamiek

Onder therapeuten kun je nogal eens horen spreken van een 'narcistische dynamiek'. Dit betekent dat er in de gesprekken die de therapeut voert wel narcisme-achtige eigenschappen, uitspraken of gedragingen te vinden zijn, zonder dat duidelijk is hoe groot en belangrijk die feitelijk zijn.

Narcistische afweer

Narcistische afweer of narcistisch afweermechanisme is het proces waarbij je de opgeblazen en overmatig geïdealiseerde aspecten van je zelfbeeld overeind laat staan, maar niets wilt horen of weten van de keerzijde ervan.

Is narcisme erfelijk?

De eerste wedervraag is hier: 'Waarom wil je dat weten?' Ben je wellicht bang dat je narcistische eigenschappen van je vader, moeder of broer hebt overgenomen of dat je op je grootste nachtmerrie lijkt?

Voor heel veel psychische stoornissen en klachtenbeelden geldt dat de erfelijkheid niet keihard aantoonbaar is. Meestal is het een beetje fifty-fifty: een stukje erfelijkheid, en een stukje vorming door opvoeding en levenservaringen.

Daarbij vergeten we gemakshalve echter vaak dat erfelijkheid niet alleen maar over je DNA gaat. Narcisme zit dan misschien niet aantoonbaar in je DNA, maar ook familiaire sporen van trauma (niet mogen bestaan, nooit veilig voelen, nooit goed genoeg zijn) worden moeiteloos doorgegeven en kunnen op volwassen leeftijd zichtbaar worden als persoonlijkheidsproblemen.

Eigenlijk heb je dan echter te maken met vormen van intergenerationeel trauma die echter goed gemaskeerd, weggestopt en afgevlakt kunnen zijn.

Kenmerken van narcisme

Mensen met een narcistische persoonlijkheidsstoornis hebben deze bewondering en aandacht vaak ook nodig om zichzelf de moeite waard te vinden. Gewoon of normaal is niet goed genoeg.

Iemand met een narcistische persoonlijkheidsstoornis voelt zich meestal verheven boven anderen en sommige van hen zullen een ander moeiteloos ‘gebruiken’ wanneer zij hier zelf beter van kunnen worden.

Een aantal narcisme kenmerken op een rij:

• Mensen met narcisme zijn ervan overtuigd dat zij meer ‘bijzonder’ zijn dan andere mensen. Dit laten zij ook graag aan anderen merken.
• Iemand met een narcistische persoonlijkheidsstoornis wil constant bewonderd worden. Hij of zij geniet daar enorm van.
• Een gebrek aan empathie
• Gespeeld charmant zijn
• Verslaafd aan aandacht krijgen
• Agressief gedrag vertonen
• Gebrek aan emoties
• Een groot ego
• Macht willen hebben
• Gebrek aan berouw of schuldgevoelens
• Extreem jaloers zijn

Andere narcisme symptomen

Maar er zijn nog meer narcisme symptomen, want diep van binnen zijn mensen met narcisme vaak eenzaam, kwetsbaar en hebben ze een groot minderwaardigheidsgevoel.

Mensen met narcismekenmerken zijn dan ook erg gevoelig voor krenking en afwijzing (een grote mate van krenkbaarheid, noemen we dat in jargon). Kritiek op hun gedrag leidt in hun gedachten vaak direct tot het onderuithalen van hen als persoon. Ze reageren in dit soort gevallen vaak met woede, maar verbergen daarmee de onmacht, onzekerheid en schaamte die ze diep van binnen voelen. Daarbij komt dat ze grote moeite hebben met het verdragen van echte intimiteit, omdat dan ook wordt verlangd dat je je kwetsbaarheid kan tonen en je klein mag zijn.

De zojuist beschreven kanten van de medaille gelden overigens niet voor alle mensen met een narcistische persoonlijkheidsstoornis. Bij sommige van hen blijft de ‘grootse’ kant meer op de achtergrond en zien we juist meer de minderwaardige kant aan de oppervlakte, waarbij zij nog steeds erg op zichzelf gericht zijn. Mensen met narcisme zijn vaak veel energie kwijt aan hun gevoel van minderwaardigheid en hebben weinig oog voor anderen en hun eigen gevoelens. Toch voelen ze zich ook speciaal en uniek, waarbij ze vanuit hun minderwaardigheid kunnen denken dat ze bepaalde dingen niet hoeven doen, gewoon omdat ze er recht op hebben.

Omgaan met narcisme

Wat in het algemeen geldt voor alle mensen met narcisme, is dat ze in hun leven vaak te maken krijgen met problemen in persoonlijke en zakelijke relaties.

Grootse plannen rondom nieuwe bedrijven en samenwerkingen worden dan niet waargemaakt of collega’s hebben last van het egocentrische en (subtiel) manipulerend gedrag waarbij afspraken soms niet worden nagekomen.

Het ligt altijd aan een ander, en je kunt niet makkelijk dichtbij komen.

Partners en kinderen van iemand met narcisme voelen zich daarnaast vaak niet gehoord en gesteund, krijgen zelf weinig ruimte om eigen ideeën te ontplooien of krijgen soms zelfs met agressie te maken. Op dit soort momenten, wanneer hun ‘buitenwereld’ op springen lijkt te staan, komt de onzekere en minderwaardige kant van de medaille (nog) meer in beeld. Angst, somberheid en depressies liggen dan op de loer. Wanneer dat gebeurt, is de kans het grootst dat iemand zichzelf voor een behandeling aanmeldt. Eerder zal dit niet snel gebeuren, dan ligt de ‘last’ vooral bij mensen uit zijn of haar omgeving.

Narcisme bij mannen en vrouwen

Niet alleen mannen, maar ook vrouwen kunnen last hebben van een narcistische persoonlijkheidsstoornis. Het klassieke plaatje van de arrogante CEO, de agressieve stalker of de anderszins mannelijke klootzak gaat dus niet altijd op. Het klinisch beeld ziet er bij vrouwen met narcisme echter meestal anders uit. Uit onderzoek blijkt dat vrouwen zich vaak minder dominant voordoen dan mannen. Zij wekken de schijn lief, zorgzaam en vriendelijk te zijn. Vrouwen zijn vaak wat gewiekster dan mannen.

Meer hierover lees je in de specifeke blog over kenmerken van narcisme bij vrouwen.

Bestaat er behandeling of therapie voor narcisme?

Ben jij op zoek naar therapie of coaching bij iets waarvan je vermoedt dat het met narcistische kenmerken te maken heeft?

Dan zou ik altijd adviseren om narcisme te lijf te gaan als een vorm van complexe traumatisering, al dan niet met een overerfde component.

In de verzachting van narcistische kenmerken is innerlijk kindwerk essentieel. Ook is het belangrijk dat je oog hebt voor de overerfde traumasporen die je in je eigen leven meedraagt en achter het narcistische masker verborgen (en beschermd) houdt.

Is er een test voor narcisme?

Begin je af te vragen of je jezelf of een ander verdenkt van narcistische kenmerken. Een ander kun je nooit testen.

Vervolgens kun je goed beginnen met een artikel als dit. Het gaat allereerst om herkenning in de hoofdlijnen, en niet zozeer om het plussen en minnen van de diverse DSM-4 en -5 kenmerken.

Een beetje ingewikkelde persoonlijkheidsproblematiek is niet gebaat bij een testje of zelftest, maar bij een goede en betrouwbare werkrelatie met een deskundige therapeut die e.e.a. met je doorspreekt en onderzoekt. Eventuele psychologische testen zijn niet bedoeld om je gek te verklaren, maar om inzicht te geven. De test is nooit belangrijker dan het persoonlijke gesprek met de therapeut.

Overweeg je met ons te werken?

Neem dan contact op voor een vrijblijvend strategiegesprek.